Profil mistrza - osobowość

Jaki temperament, osobowość i charakter powinien posiadać człowiek szczególnie predysponowany do osiągania wielkich kolarskich sukcesów? I co najważniejsze, czy pewne możemy kształtować nasz charakter poprzez sport lub dla sportu właśnie? Pewne cechy naszego charakteru możemy dowolnie wypracowywać, bowiem pojawiły się one w toku zdobywania doświadczenia, a więc uczenia się. Są to specyficzne nawyki, takie jak na przykład: pracowitość, sumienność czy wytrwałość w dążeniu do celu, które możemy aktywnie w sobie rozwijać, by tym samym stać się kreatorami własnego życia i w pełni przyczynić się do własnych sportowych zwycięstw. Dziś o osobowości sportowca i jej wpływie na osiągane rezultaty.

Według Pervin’a (1993) osobowość jest reprezentacją tych cech człowieka, które odpowiadają za spójne wzorce zachowania. Można zatem powiedzieć, że nasza reakcja w danej sytuacji będzie uwarunkowana czterema czynnikami: genami, dotychczasowymi doświadczeniami, specyfiką sytuacji, w której się znaleźliśmy oraz wolną wolą. W psychologii sportu teorie osobowości mają za zadanie umożliwić zrozumienie różnic pomiędzy ludźmi uprawiającymi sport a niesportowcami z jednej strony oraz różnic pomiędzy zawodnikami odnoszącymi sukcesy, a tymi, którzy ich nie mają z drugiej. Próby określenia tak zwanego profilu mistrza, a więc zbioru tych cech osobowości, które wydają się szczególnie pożądane i stanowią niejako wspólny mianownik charakteru wielkich sportowców, podejmowane były niemal od początków istnienia psychologii sportu. Perspektywa ta rodziła nadzieję na ,,stworzenie’’ sportowca idealnego, niezwyciężalnego i świetnie radzącego sobie w sytuacji rywalizacji. Ale czy taki sportowiec w ogóle kiedykolwiek stąpał po ziemi? Czy istnieje przepis na sukces i jakie spośród cech osobowości zawodnika są w stanie zapewnić mu go zagwarantować? Oprócz tych pytań psychologowie sportu stawiają jeszcze jedno: czy poszczególne składniki osobowości mają wpływ na wybór dyscypliny sportowej?

Sportowiec vs. niesportowiec
Prowadzone badania wykazały, że sportowców, w porównaniu z osobami nie zajmującymi się sportem, cechuje wyższy poziom ekstrawersji. Ekstrawersja w ujęciu Eysenck’a określa stopień aktywności, otwartości na kontakty z innymi oraz impulsywności danej osoby. Sportowcy to zwykle osoby aktywne, otwarte, ale też dość szybko reagujące na zmieniającą się sytuację. Okazuje się, że są oni także bardziej psychotyczni, a więc wykazują wyższy od przeciętnego człowieka nietrudniącego się sportem poziom elastyczności umysłu. Można zatem powiedzieć, że przez to łatwiej im przystosować się do zmian czy też ewentualne zmiany służące poprawie kondycji wprowadzić w życie. Inne badania, prowadzone przez Schurr’a i jego współpracowników, wskazały obecność takich cech osobowości u sportowców jak niezależność i obiektywność, a także mniejszy poziom niepokoju.

Zawodnik z sukcesami
Pierwsze próby odnaleznienia różnic pomiędzy sportowcami osiągającymi sukcesy, a tymi, którym się to nie udaje, zaowocowały wyodrębnieniem jedenastu cech osobowości właściwych mistrzowi sportowemu, a należały do nich: agresywność, zdolność do trenowania innych, dominacja, sumienność, konsekwencja, wytrwałość, energiczność, zrównoważenie emocjonalne, odporność psychiczna i zaufanie (Tutko, Ogilvie, 1966). Tutko i Ogilvie stworzyli także test osobowości badający powyższe właściwości, zwany Skalą Motywacji Sportowej (Athletic Motivation Inventory – AMI). Amerykańskie badania nad sportowcami wykazały z kolei, że takie cechy jak sztywność poglądów, ekstrawersja, zależność od grupy czy stabilność emocjonalna w 29% różnicują sportowców z sukcesami od tych, którzy ich nie mają. Można powiedzieć, że niemal 1/3 naszego sukcesu zależy od uwarunkowań osobowościowych, zaś cała reszta to inne czynniki, które stanowią pozostałe 2/3 składające się na sukces w sporcie. Osobowość stanowi zatem jeden z elementów pomagających w zwyciężaniu. Jest to kluczowe stwierdzenie, ponieważ pozwala zrozumieć, że nawet gdybyśmy znaleźli człowieka posiadającego wszystkie pożądane dla sportowego mistrza cechy osobowości, jedynie częściowo jesteśmy w stanie przewidzieć jego sukces.

Istnieje bowiem całe mnóstwo czynników ważniejszych od tych osobowościowych, które mają wpływ na zwyciężanie i przegrywanie w sportowych potyczkach. I tak badania, które zostały wykonane w 1995 roku przez Lerner’a i Locke’a wykazały, że inne czynniki psychologiczne, obok osobowości, mają znaczący wpływ na osiąganie sukcesów w sporcie, a należą do nich: wyznaczanie celu i poczucie własnej skuteczności. Umiejętne wyznaczanie celu pozwala uniknąć rozczarowań, a przy tym motywuje do zwiększenia wysiłku w pracy nad sobą, zaś poczucie własnej skuteczności to wiara, że to co robię, robię dobrze, a więc jestem kompetentny i przez to moje szanse na sukces rosną. Poczucie własnej skuteczności wyrasta z naszych doświadczeń w danej dziedzinie życia. Jeśli udało nam się już kilkakrotnie odnieść sukces jako kolarzowi moja wiara we własne siły będzie zapewne większa, a niżeli u tego zawodnika, których takich doświadczeń jest pozbawiony. Jemu znacznie trudniej uwierzyć, że wydarzy się coś, co nigdy jeszcze nie miało miejsca, z drugiej jednak strony może to też stanowić dla niego dodatkową motywację do przekroczenia własnych ograniczeń i pójścia o krok dalej w swojej sportowej karierze. Trzeba jednak zaznaczyć, że nie wszystkie badania wykonywane w tym zakresie są jednoznaczne, dlatego dobrze traktować je z pewną rezerwą i nie przeceniać ich wartości. Inna zastanawiającą kwestią jest sama niewielka przydatność wiedzy o związkach pomiędzy sukcesem a osobowością. O ile może ona przyczynić się do wzrostu naszej motywacji, a także poziomu koncentracji czy przezwyciężeniu lęku, o tyle musimy mieć świadomość, że osobowości nie da się gruntownie zmienić. Może to zadziałać w odwrotnym kierunku, a więc spotęgować frustrację w zawodniku, który pożądanych cech sportowego mistrza po prostu nie posiada, a w ten sposób może poczuć się jeszcze bardziej bezradny i sam o sobie zacząć myśleć, jako o kimś, kto sukcesu nigdy nie osiągnie, bo nie jest należycie osobowościowo wyposażony. W tej sytuacji praca nad sobą wydaje się być czymś, co nie przyniesie żadnych rezultatów, bo już tak mamy i niewiele zmienić możemy. A przecież jest inaczej. Możemy zrobić bardzo wiele, bo sukces w dużej mierze zależy od nas samych. Poza tym dobieranie sportowców tylko na postawie cech osobowości nie przynosi efektów, gdyż na odnoszone przez nich sukcesy mają wpływ znacznie bardziej istotne czynniki – zarówno psychiczne, jak i fizyczne. Czasami nasze ciało i jego ograniczenia nie pozwalają nam osiągać więcej, nie zawsze jest to sprawa czysto psychologiczna.

Osobowość a wybór dyscypliny sportowej
Różne dyscypliny sportu stawiają swoim zawodnikom różne wymagania. W tym miejscu istnienie różnic pomiędzy zawodnikami różnych dyscyplin wydaje się zupełnie oczywiste. Kolejne z badań Schurr’a i współpracowników (1977) wykazało znaczną rozbieżność pomiędzy zawodnikami uprawiającymi sporty drużynowe i indywidualne. Gracze zespołowi to zwykle osoby o podwyższonym poziomie lęku i ekstrawersji w porównaniu z zawodnikami indywidualnymi. Inne badania z kolei dały dowód tego, że zawodnicy szczególnie wytrzymali to, ci których cechuje wysoki poziom motywacji, autonomii, dominacji nad innymi oraz łatwość unikania skrzywdzenia. W zależności od dyscypliny, sportowców charakteryzuje odpowiedni poziom podejmowanego ryzyka. Tenisiści to zwykle osoby charakteryzujące się niskim poziomem ryzyka, podczas, gdy żeglarze to ludzie o wysokim poziomie ryzyka. Kolarzy można umieścić gdzieś pomiędzy jednymi i drugimi. W skali unikania niepokoju zapewne też znaleźliby się pośrodku, jak karatecy, w przeciwieństwie do żeglarzy, którzy uzyskali w tej skali najmniej punktów. Są to osoby poszukujące raczej mocnych wrażeń, niepokój nie jest dla nich tym, co przeszkadza w realizowaniu celów w swojej dyscyplinie.